Η παρουσία της γυναίκας στα Καβείρια Μυστήρια
Οι Έλληνες θεωρούσαν πανάρχαια τα Μυστήρια των Καβείρων, υποστηρίζοντας ότι η αρχή τους χάνεται στα απώτατα χρόνια της ελληνικής προϊστορίας.
Ο Ηρόδοτος επιβεβαιώνει ότι ήταν αρχαιότερα των Ελευσινίων Μυστηρίων και είναι ο πρώτος συγγραφέας που μιλώντας για τα Μυστήρια της Σαμοθράκης τα αποδίδει στους αυτόχθονες κατοίκους οι οποίοι σύμφωνα με μια παράδοση ονομάζονταν Πελασγοί.
Υπάρχουν πολλές εκδοχές αναφορικά με την προέλευση και δημιουργία των Μυστηρίων των Καβείρων, όλες αναφέρουν το γεγονός ότι κύριος τόπος τέλεσης ήταν η Σαμοθράκη και ότι ήταν αφιερωμένα στην Μεγάλη Μητέρα η οποία για τα Καβείρια Μυστήρια ταυτίζεται με την Δήμητρα.
1η εκδοχή:
Όπως αναφέρει ο Στράβωνας, ο ιστορικός Έφορος υποστηρίζει ότι οι Πελασγοί είχαν έρθει στην Σαμοθράκη από την περιοχή της Θήβας, εκεί υπήρχε μια πόλη κατά τον 8ο ή 7ο αιώνα π.Χ., που οι κάτοικοι την ονόμαζαν “Καβείριο”, στην οποία βρισκόταν το Ιερό των Καβείρων όπου γίνονταν τα Μυστήρια.
Τα Μυστήρια αυτά κατά μια εκδοχή του μύθου ήταν δώρο της Δήμητρας προς τους Καβειραίους, οι οποίοι ονόμαζαν την θεά “Καβείρια” ή απλώς “Μητέρα”.
Με την εγκατάσταση των Πελασγών στην Σαμοθράκη έφεραν και τα Μυστήρια των Καβείρων, (Kerenyi et all, 2005).
2η εκδοχή:
Τα Καβείρια Μυστήρια προέρχονται από την Φρυγία, όπου υπάρχει το βουνό “Κάβειρος”, το οποίο ήταν αφιερωμένο στην Μεγάλη Μητέρα των θεών και οι Κάβειροι ήταν ακόλουθοι της, (όπως και οι Ιδαίοι Δάκτυλοι, οι Κουρήτες και οι Κορύβαντες).
3η εκδοχή:
Ο Ιάσονας ήταν ο ιδρυτής των Καβείριων Μυστηρίων και έτσι εξηγείται το γεγονός πως όλοι οι Αργοναύτες πριν την Αργοναυτική εκστρατεία μυήθηκαν στα Καβείρια Μυστήρια.
4η εκδοχή:
Ο Ηρόδοτος και ο Φερεκύδης(δάσκαλος του Πυθαγόρα) υποστηρίζουν ότι οι Κάβειροι είναι μια ομάδα χθονίων Θεοτήτων Θρακοπελασγικής προέλευσης, οι οποίοι είναι δαίμονες και παιδιά του Ηφαίστου, του θεού της φωτιάς και της νύμφης Καβειρούς, κόρης του Πρωτέα, εξ ού και το όνομά τους. Ο Ήφαιστος με την Καβειρώ, έκανε τρεις γιους, τους Καβείρους και τρεις κόρες, τις νύμφες Καβειρίδες ή σύμφωνα με άλλον μύθο γέννησαν τον Καδμίλο, από τον οποίο προήλθαν οι τρεις αρσενικοί και οι τρεις θηλυκοί Κάβειροι.
Ο ήρωας της παραδόσεως ήταν ο Κάδμος-Κάβειρος, σύζυγος της Αρμονίας και πατέρας της Σεμέλης, της μητέρας του Ιάκχου των Ελευσινίων. Ο Δημαγόρας αφηγείται πως η μητέρα της Αρμονίας, η Ηλέκτρα ήρθε από την Λιβύη και εγκαταστάθηκε στην Σαμοθράκη, όπου γέννησε τρία παιδιά από τον Δία, ανάμεσα τους και την Αρμονία. Λέγεται ότι ένα από τα ονόματα που έδιναν στην Δήμητρα ήταν και το “Ηλέκτρα”.
Όταν ο Κάδμος βρισκόταν στη θάλασσα, κοντά στην Σαμοθράκη, αναζητώντας την αδελφή του, μυήθηκε στα Μυστήρια και κατά την διάρκεια της μύησης του είδε την Αρμονία την οποία απήγαγε, με την βοήθεια της Αθηνάς.
Βάσει αυτού του μύθου κατά την διάρκεια της μύησης οι μυούμενοι περιπλανώνται στο σκοτάδι αναζητώντας την Αρμονία. Σημειώνεται ότι και σήμερα στην Σαμοθράκη την αναζητούν στις τοπικές εορτές τους, (Κοσμόπουλος, 2007).
5η εκδοχή:
Μια παράδοση της περιοχής της Θεσσαλονίκης, της μεγάλης πόλης που είναι απέναντι από την Σαμοθράκη, μιλάει για τους δύο μεγαλύτερους Κάβειρους που σκότωσαν τον μικρότερο αδελφό τους κρύβοντας το κεφάλι του σε ύφασμα κόκκινο σαν το αίμα, (Kerenyi et all, 2005).
Στη συνέχεια ο Καδμίλος – Ερμής με την βοήθεια τους τον ανέστησε αγγίζοντάς τον με το Κηρύκειο του.
Τα Καβείρια Μυστήρια ετελούντο προς τιμήν του ήρωα αυτού ο οποίος εφονεύθη και ετάφη στους πρόποδες του Ολύμπου για να αναστηθεί κατά την εαρινή ισημερία και να γευθεί της Αθανασίας του Πνεύματος, (Καθητζιώτης, 1967).
Καβείρια Μυστήρια τελούνταν στην Λήμνο, την Ίμβρο, την Τένεδο, την Θήβα και σε άλλες περιοχές, σπουδαιότερα όλων όμως ήταν τα της Σαμοθράκης, τα οποία έμοιαζαν με τα Ελευσίνια Μυστήρια.
Η ιστορία της Σαμοθράκης είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορία και τη λατρεία των Καβειρίων Μυστηρίων που ανέδειξαν το νησί τόσο κατά την κλασσική, όσο, και κυρίως, κατά την ελληνιστική εποχή, σε σπουδαίο πανελλήνιο και διεθνές, για την εποχή, θρησκευτικό κέντρο, αφού εκεί πήγαιναν μύστες και πλήθος κόσμου από πολλές πόλεις της Ασίας, της Θράκης και της Μακεδονίας.
Βασιλείς, πρίγκιπες, άρχοντες, στρατηγοί, ιστορικοί, ρήτορες, μυούνταν στα Καβείρια Μυστήρια για να γίνουν άνθρωποι ηθικά καλύτεροι, ευσεβείς, για ν’ αναζητήσουν τη βαθύτερη ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης και πάντα τρέφοντας την ελπίδα της “καλής τύχης”, ( Ιωαννίδου 2011).
Οι Κάβειροι ήταν μυστηριακές θεότητες και οι Έλληνες τους αποκαλούσαν “Μεγάλους Θεούς”, πολλοί δε τους ταύτιζαν με τους Διόσκουρους οι οποίοι ήταν οι προστάτες των ναυτιλλομένων.
Το όνομα τους είναι μάλλον Φοινικικής προελεύσεως και σημαίνει τους ισχυρούς και μεγάλους θεούς και δαίμονες οι οποίοι λατρεύτηκαν κυρίως στην Σαμοθράκη.
Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι Κάβειροι λατρεύονταν και εις την Μέμφιδα της Αιγύπτου.
Κατά τον Στράβωνα :” Για τους εν Σαμοθράκη τιμώμενους θεούς πολλοί έχουν πει ότι είναι οι Κάβειροι οι ίδιοι, αλλά ούτε και αυτοί που είπαν αυτό, μπορούν να μας πουν ποιοί ήταν οι Κάβειροι στην πραγματικότητα…”.
Η λατρεία των Μεγάλων αυτών Θεών, είχε αρχές προελληνικές και ο μύθος αναφέρει ότι η πρωταρχική γυναικεία θεότητα που κυριαρχούσε ανάμεσα τους με το όνομα Αφίερος ή Αξίερος, ήταν η Μεγάλη Μητέρα, η Μητέρα Φύση, στην οποία, ως θεά της γονιμότητας, ήταν αφιερωμένα τα Μυστήρια.
Πιθανότατα η Μεγάλη Μητέρα ταυτίστηκε με την Δήμητρα και ήταν ο κύριος άξονας γύρω από τον οποίο συγκεντρώνονταν πολλές θεότητες. Δίπλα στην Μεγάλη Θεά ήταν ο σύζυγος της ο Κάδμιλος ή Αξίερος που ταυτίστηκε με τον Ερμή.
Στους Κάβειρους – Μεγάλους θεούς ανήκει και ένας θεός του Κάτω Κόσμου με την γυναίκα του, ο Αξιόκερσος και η Αξιόκερσα, οι οποίοι ταυτίζονταν με τον Άδη ή Πλούτωνα και την Περσεφόνη αντίστοιχα.
Ο μύθος της αρπαγής της θεάς από τον θεό του Κάτω Κόσμου αποτελούσε μέρος ενός δράματος στις γιορτές της Σαμοθράκης με την παρουσία τελετουργικών χορών,(Λοϊζου, 2017).
Επομένως οι Κάβειροι ήταν τέσσερις, η Αξίερος ο Κάδμιλος-Αξίερος, ο Αξιόκερσος, και η Αξιόκερσα, δύο γυναίκες και δύο άντρες.
Εκ των ανωτέρω αναδεικνύεται ότι πρωταρχική Ελληνική αντίληψη ήταν η τέλεια αρμονία και ισορροπία για την ισότιμη αναφορά στο αρσενικό και στο θηλυκό, και συντίθεται έτσι η τέλεια τετράδα των Μεγάλων θεών .
Στα Μυστήρια αυτά, γίνονταν δεκτοί όλοι οι άνθρωποι, ανεξαρτήτως φύλου, φυλής, εθνικότητας και κοινωνικής τάξης, ακόμα και οι δούλοι, αρκεί να μην επιβαρύνονταν με ανόσιες πράξεις.
Δηλαδή τα Καβείρια Μυστήρια είχαν έναν πανανθρώπινο χαρακτήρα, σε αντίθεση με τα Ελευσίνια στα οποία μπορούσαν να συμμετάσχουν μόνο Έλληνες.
Σκοπός των Μυστηρίων ήταν να απομακρύνει το φόβο του θανάτου και να αποκαλύψει αιώνιες αλήθειες που σχετίζονται με την τύχη της ψυχής μετά το θάνατο, οδηγώντας τους μυούμενους στην ηθικοποίηση.
Ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι η λατρεία τους περιελάμβανε συγχρόνως μουσική με τύμπανα,(όπως θα δούμε στην “θρόνωση”), γεγονός το οποίο οδήγησε στην γέννηση του Διθυράμβου, (Μαλτέζος, 1934).
Το Ιερόν τους εθεωρείτο άδυτο και μόνον οι ιερείς είχαν το δικαίωμα να παρευρίσκονται εις αυτό.
Μπροστά στο άβατο του Ιερού υπήρχε επιγραφή, που απαγόρευε την είσοδο με λιτό, αλλά απόλυτο, τρόπο: «Αμύητον μη εισιέναι», (Χλέτσος, 2003).
Διηγούνται ότι κατά την εκστρατεία του Ξέρξου κατά της Ελλάδος 480 π.Χ., πέρσες στρατιώτες, οι οποίοι τόλμησαν να εισέλθουν στο Ιερό, κατελήφθησαν αμέσως υπό μανίας.
Επίσης επί βασιλείας του Φιλίππου της Μακεδονίας, Μακεδόνες αξιωματικοί, οι οποίοι θέλησαν να εισέλθουν εις το Ιερό, κατακεραυνώθηκαν.
Ήταν τόσο αυστηρά τα Καβείρια Μυστήρια ώστε μόνο οι πολύ προχωρημένοι εις την μύηση γνώριζαν στοιχειωδώς τα αποκεκριμένα των Μυστηρίων.
Οι μυούμενοι στα Καβείρια Μυστήρια, όπως και στα άλλα Μυστήρια, δεσμεύονταν υπό φοβερών όρκων, ότι θα διαφύλασσαν μέχρι θανάτου τα μυστικά, τα οποία θα μάθαιναν, χωρίς να έχουν το δικαίωμα να αναφέρουν τίποτα σχετικό σε κανέναν, (Γιαννακάκης, 1959).
Ο Πλούταρχος αναφέρει: «Οποίοι τινές είναι οι Κάβειροι και όποια τινά μυστήρια τελούν εις την Μητέρα Ρέαν θα ζητήσω συγγνώμη από τους φιλομαθείς διά την σιωπήν μου αυτήν. Οποία δε η παρακαταθήκη και τα εις αυτήν τελούμενα δεν μου επιτρέπεται να γράψω».
Με την έναρξη των μυσταγωγικών τελετών και στην Λήμνο και στην Σαμοθράκη, έσβηναν όλα τα φώτα στο και πένθος απλωνόταν παντού. Ταυτόχρονα νηστεία και θρήνος επικρατούσε έως ότου έρθει με πλοίο το «ιερό Άγιο φως» από την Δήλο. Με την άφιξη του «Αγίου φωτός» οι κάτοικοι θεωρούσαν τους εαυτούς τους “αναγεννηθέντες”. Για αυτό τον λόγο και η λαμπάδα ήταν το σύμβολο των Καβείρων.
Ο Θέων ο Σμυρναίος (2ος αι. μ.Χ.) υποστηρίζει πως η μύηση στα Καβείρια Μυστήρια αποτελούνταν από πέντε μέρη, τα εξής: Καθαρμός, Τελετή Παράδοσης, Εποπτεία, Ανάδεση στεφάνων, Τελειοποίηση και Ευδαιμονία.
Οι μυητικές τελετές διαρκούσαν 9 ημέρες, και περιελάμβαναν εκτός από τους προκαταρκτικούς καθαρμούς, νηστείες και την εξομολόγηση με σκοπό την ψυχική κάθαρση. Κατά την τελετή της παραδόσεως πραγματοποιούνταν η διδασκαλία και η ερμηνεία του τελετουργικού και συμβολικού τμήματος των Μυστηρίων.
Τα όσα εξελίσσονταν κατά τη διάρκεια των τελετών αυτών δεν ήταν ευρέως γνωστά. Από διάφορες επιγραφές γίνεται λόγος για δύο βαθμούς μύησης. Τους απλούς μύστες και τους ευσεβείς.
Οι ευσεβείς είχαν το δικαίωμα να συμμετέχουν στις μυστηριώδεις τελετές.
Ο Λίβιος αναφέρει ότι της Μυήσεως προηγείτο η “πρόρρησις”, έλεγχος δηλαδή ότι οι υποψήφιοι ήθελαν να μυηθούν.
Και ακολουθούσε η “θρόνωση”. Ο μυούμενος καθόταν στο κέντρο μιας κυκλικής περιοχής με τα μάτια δεμένα, του φορούσαν στεφάνι από κλαδί ελιάς και μια κόκκινη ταινία στη μέση του. Μπροστά του έκαιγε φωτιά και γύρω από αυτήν εμπνευσμένοι άνθρωποι, οι ιερουργοί, χόρευαν πολεμικούς χορούς συνοδεύοντας τους με κύμβαλα και ταμπούρλα, ψιθυρίζοντας λέξεις που δεν ήταν κατανοητές στους αμύητους (Σιέττος Γ. 1993).
Εν συνεχεία ο ιερέας οδηγούσε τον μύστη στο άβατο του Ιερού για να ακολουθήσει η “Εποπτεία”, δηλαδή μια ιερή αναπαράσταση σχετική με κοσμογονικές ιδέες.
Η σύνδεση ανάμεσα στη “θρόνωση” και σε κάποια μεγαλύτερη μυστηριακή λατρεία έχει γίνει σαφής από τον Δίωνα των Χρυσόστομο (Ολυμπικός ή Περί της πρώτης του θεού εννοίας), ο οποίος την αναφέρει ως μια τελετουργία που συνεπάγεται μια ψυχική εμπειρία που οδηγεί σε “ευρύτερη ενόραση”, (Κοσμόπουλος, 2007).
Ο Πλούταρχος αναφέρει για την “θρόνωση”: “Καθάπερ ειώθασιν εν τω καλουμένω θρονισμώ καθίσαντες τους μυουμένους οι τελούντες κύκλω περιχορεύειν”.
Κατά την διάρκεια των Μυστηρίων γίνονταν κυρίως διδασκαλίες για τη γέννηση του κόσμου και του ανθρώπου. Η “εσωτερική” διδασκαλία των Καβειρίων Μυστηρίων ήταν “η γέννηση και η αναγέννηση του ανθρώπου”.
Στα Καβείρια μυστήρια, σε αντίθεση με τα Ελευσίνια, η μύηση εστιαζόταν κυρίως στα περί γεννήσεως.
Σε κανένα σημείο της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας δεν υπάρχει συσχέτιση των Καβειρίων Μυστηρίων με διδασκαλία μετεμψύχωσης και αθανασίας ψυχής.
Κυρίως φαίνεται ότι γινόταν κατανοητή στο μυούμενο η θέση του κάθε ανθρώπου στον αέναο κύκλο της ζωής και του θανάτου στη φύση. Η μύηση απελευθέρωνε τον άνθρωπο από τις εσφαλμένες του αντιλήψεις περί αναστάσεως, αθανασίας της ψυχής και μετεμψύχωσης, (Ιωαννίδου, 2011).
Το ιερατείο των Καβειρίων αποτελούσαν οι εξής: Ο εξομολογητής ιερέας που ονομαζόταν Κόης, οι Ανακτοτελεστές που αξιολογούσαν τους υποψηφίους προς μύηση και η ιέρεια Λουτροφόρος που ήταν υπεύθυνη για τους καθαρμούς των υποψηφίων. Οι ιερείς ονομάζονταν Καδμίλοι και το αξίωμα τους ήταν κληρονομικό.
Ο Κόης άκουγε την εξομολόγηση του υποψηφίου και τον οδηγούσε στην ψυχική κάθαρση, η οποία ήταν βασική προϋπόθεση για να προχωρήσει η μύηση. Η διαδικασία αυτή έδινε την ευκαιρία στους υποψηφίους να μιλήσουν για πιθανές μη ηθικές πράξεις τους, να αναγνωρίσουν τα λάθη τους και να ζητήσουν συγγνώμη.
Δηλαδή τα Καβείρια Μυστήρια, εκτός από τη λατρευτική και θρησκευτική έννοια, είχαν φιλοσοφική διάσταση και χαρακτήρα κοινωνικής ευθύνης και αρετής.
Λέγεται όταν ο Λύσανδρος ο Λακεδαιμόνιος είχε πάει στην Σαμοθράκη για να πάρει μέρος στα Καβείρια Μυστήρια. Ο ιερέας που τον εξομολογούσε φέρεται να τον ρώτησε:
“Ποιό είναι το μεγαλύτερο έγκλημα που έκανες στη ζωή σου ενάντια στην θεϊκή δικαιοσύνη;”
Ο Λύσανδρος τότε τον ρώτησε:
“Ποιός θέλει να το μάθει εσύ ή οι Θεοί;”,
και όταν ο ιερέας του είπε, οι Θεοί, ο Λακεδαιμόνιος του απάντησε:
“τότε εσύ φύγε και εάν αυτοί θέλουν να μάθουν θα με ρωτήσουν και θα τους το πω..”
Στα Καβείρια Μυστήρια φαίνεται να είχαν μυηθεί πολλοί επιφανείς της αρχαίας Ελλάδος, όπως. ο Αγαμέμνων, ο Οδύσσειας, ο Ορφέας, ο Ηρακλής ο Ιάσων, οι Διόσκουροι Κάστορας και Πολυδεύκης, ο Ηρόδοτος, ο Πυθαγόρας καθώς και οι αρχηγοί της Αργοναυτικής εκστρατείας.
Ο Βασιλιάς Φίλιππος της Μακεδονίας κατά την διάρκεια της μύησης του γνώρισε την Ολυμπιάδα την μητέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η οποία ήταν ιέρεια των Καβείρων. Σημειώνεται ότι και ο Μέγας Αλέξανδρος μυήθηκε στα Καβείρια Μυστήρια.
Η Σαμοθράκη λόγω των Μυστηρίων εθεωρείτο ιερό νησί ιδιοκτησία των θεών με συνέπεια να αποτελεί ιερό άσυλο.
Ο Περσέας, ο τελευταίος Βασιλιάς της Μακεδονίας, ύστερα απ’ την ήττα του στα 168 π.Χ. απ’ τα Ρωμαϊκά στρατεύματα του Παύλου Αιμίλιου, στη Σαμοθράκη κατέφυγε για προστασία στη Ιερό των Καβειρίων.
Όπως και η βασίλισσα της Αιγύπτου, Αρσινόη, κυνηγημένη απ’ τον αδελφό της Πτολεμαίο τον Κεραυνό προσέφυγε ζητώντας προστασία. Η Αρσινόη αφιέρωσε αργότερα στους Μεγάλους θεούς περίλαμπρο κυκλικό οικοδόμημα για θυσίες και επίσημες συγκεντρώσεις που χτίστηκε μεταξύ 289-281π.Χ..
Στη Σαμοθράκη κατέφυγε επίσης ζητώντας άσυλο και ο Πτολεμαίος ο ΣΤ’ ο φιλομήτωρ, όταν νικήθηκε απ’ τον Αντίοχο. Ο Πτολεμαίος ο Β’ ο φιλάδελφος και η μητέρα του Βερενίκη, αφιέρωσαν στους Μεγάλους Θεούς μεγαλόπρεπο και πλούσια διακοσμημένο κτίριο, μεταξύ 280-264 π.Χ.,(Παναγιωτοπούλου, 2019).
Το 85 π.Χ. ο Ρωμαίος έπαρχος Κ. Φλάβιος Φίμπρια, κατά την διάρκεια των Μιθριδατικών πολέμων, λεηλάτησε την Τροία προκαλώντας καταστροφές και στα κτίρια του χώρου των Μυστηρίων.
Οι σύγχρονες ανασκαφές επιβεβαίωσαν ότι κατά τον πρώτο μ.Χ. αιώνα ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αύγουστος διέταξε γενική ανακαίνιση των κτιρίων με στόχο να αποκαταστήσει τις ζημιές και να βελτιώσει την υπάρχουσα κατάσταση των Ναών, του Ιερού και των υπολοίπων εγκαταστάσεων, (Κοσμόπουλος, 2007).
Μέχρι το τέλος του 4ου μ.Χ. αιώνα το ενδιαφέρον για τα Καβείρια Μυστήρια ήταν έντονο.
Οι δύο διαδοχικοί σεισμοί όμως που έγιναν περίπου το 500 μ.Χ. ισοπέδωσαν τον ιερό χώρο των Μυστηρίων, δηλαδή φυσικές δυνάμεις σταμάτησαν τα Καβείρια Μυστήρια.
Συμπερασματικά σημειώνεται ότι η παρουσία και ο ρόλος των γυναικών στα Καβείρια Μυστήρια αναδεικνύεται σε τρία κύρια σημεία.
Το πρωτεύον είναι η γυναίκα θεά στην οποία ήταν αφιερωμένα τα Μυστήρια, η Μεγάλη Θεά, η Μεγάλη Μητέρα, η Δήμητρα. Ταυτόχρονα στην ομάδα των Μεγάλων Θεών συμμετείχαν ισότιμα δύο γυναίκες και δύο άντρες.
Σημειώνεται ότι σε μια εκδοχή τα Καβείρια Μυστήρια δεν αναφέρονται στην Μεγάλη Μητέρα, αλλά σε μια άλλη γυναίκα την Αρμονία.
Αναφορικά με την συμμετοχή των γυναικών στην μύηση καταγράφεται η δυνατότητα των γυναικών να μυηθούν και να παρακολουθήσουν όλα τα στάδια της μύησης και τέλος καθοριστικό ρόλο είχε η γυναίκα Ιέρεια η Λουτροφόρος η υπεύθυνη για τους καθαρμούς.
ΠΗΓΕΣ
1. Bachofen J.J., “Myth, Religion, and Mother Right”, Princeton University Press, 1992 NY.
2. Γιαννακάκης Γεώργιος, “Ιστορία της Θράκης”, ΘΡΑΚΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ, Θρακικό Κέντρο, Αθήνα 1959
3. Ιωαννίδου Π.”Ολυμπιάδα: γυναίκα ανάμεσα στο μύθο και την πραγματικότητα”, Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Ρόδος 2011.
4. Καθητζιώτης Κ. “ΤΕΚΤΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ”. ΤΕΚΤΟΝΙΚΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΝ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ, Σ:. Στ:. ΑΔΩΝΙΣ, Λευκωσία 1974
5. Καλλέργη Διδώ, “Τα Αρχαία Μυστήρια”, εκδόσεις ΙΔΕΟΘΕΑΤΡΟΝ, Αθήνα 1981
6. Kerenyi C., Walter Otto, Walter Wili, Paul Schmitt, “Ελληνικά Μυστήρια”, εκδόσεις ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ, Αθήνα 2005
7. Κοσμόπουλος Μιχάλης, ” Ελληνικά Μυστήρια”, εκδόσεις ΕΝΑΛΙΟΣ, Αθήνα 2007
8. Λοϊζου Παυλίνα, “Η παρουσία του χορού στην Λατρευτική ζωή των Αρχαίων Ελλήνων”, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2017
9. Μαλτέζος Γ. “Μυστήρια των Προϊστορικών Χρόνων”, Αθήνα 1934
10. Παναγιωτοπούλου Σοφία, “Τα Καβείρια Μυστήρια”, www.ekivolos.gr
11. Σιέττος, Γεώργιος, “Τα Καβείρια Μυστήρια”, εκδόσεις Πύρινος Κόσμος, Αθήνα 1993
12. Χλέτσος, Β. “Πλωτίνος”, (2003). Περιοδικό “Ελληνική Αγωγή”, τ. Μαΐου 2003
13. “Αρχαιολογικά Μυστήρια στην Ελλάδα”, επιμέλεια έκδοσης Δώρα Γιαννιού, εκδόσεις ΑΡΧΕΤΥΠΟΝ, Αθήνα 2005
14. ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ
